Кожны з нас, магчыма, хоць раз у жыцці спрабаваў хатняе масла. Якое ж яно смачнае і карыснае! Аб тым, як хатняе масла рабілі нашы продкі, вам цікава раскажуць экскурсаводы этнаграфічнага кутка «Хата з матчынай душою». А цяпер звернем увагу на бойку – высокую круглую кадачку, звужаную ўверсе. Без яе не было б такога незвычайнага масла. Рабілі бойку з клёпак або выдзёўбвалі з дрэва. Клёпкі найчасцей стругалі з елкі, гладка апрацоўвалі гэблікам і сцягвалі абручамі. Бойка мела накрыўку  з адтулінаю пасярэдзіне – для калатоўкі-біла. Да ніжняга канца калатоўкі мацаваўся драўляны кружок з дзіркамі ці крыжавінка – дзве кароценькія планкі, складзеныя так, што па форме нагадвалі крыжык. Масла білі ўручную. Збіўшы масла, злівалі ў збанкі маслёнку. Кіславатая, з залацістымі крупінкамі  масла, яна смачна сёрбалася потым з цёплай бульбаю.

Патлумачце, калі і чаму так гавораць: «Качаецца як сыр у масле», «Языком масла не саб’еш».

Быў час, калі папрадухамі ў вёсцы былі ўсе: маці вучыла прасці дачку, бабка – унучку. Нават гульня такая была – «Папрадуха». Дзяўчынка брала дошчачку, прывязвала да яе жменьку травы – «кудзелю» і прала. Сур’ёзна, як дарослая, седзячы за прасніцаю.

Прасніца і  калаўрот займаюць адметнае месца ў нашым этнаграфічным кутку «Хата з матчынай душою». Давайце з імі бліжэй пазнаёмімся.

Прасніца – драўляная прылада для прадзення. Складаецца з дзвюх частак: лопасці, падобнай на лапату або на вясло, і днішча, у якое пад прамым вуглом устаўляецца ножка лопасці. Да лопасці падвешваецца барада – воўна, кудзеля, пянька. Папрадуха левай рукою выцягвае з барады валасінкі-валаконцы, а правай круціць верацяно, навіваючы на яго нітку.

Пазней на дапамогу прасніцы прыйшоў калаўрот. Складаецца ён з вялікага драўлянага кола, педалі-понажа і прадзільнага апарата. Педаль прыводзіць у рух кола, а яно прымушае працаваць прадзільны апарат. З прасніцы, прымацаванай да калаўрота, цягнуцца ваўняныя ці кужэльныя валаконцы, скручваюцца ў нітку і намотваюцца на шпулю.

Бывалі калаўроты-стаякі і калаўроты-лежакі. Адрозніваліся яны тым, што ў стаяку кола знаходзілася пад прадзільным апаратам, а ў лежаку – збоку. На абодвух калаўротах прасці было лягчэй і хутчэй, чым седзячы за прасніцаю.

Патлумачце, калі і чаму так гавораць: «Якая папрадуха пры кудзелі, такое палотно ў белі», «Калі нітка вядзецца, то і на трэску прадзецца», «Язык ляшчыць, што калаўрот трашчыць».

Асаблівую ўвагу наведвальнікаў у нашым этнаграфічным кутку “Хата з матчынай душою” прыцягвае студня з жураўлём. Давайце пазнаёмімся з яе гісторыяй. Даўней рабілі студні з жураўлём, які і даставаў з глыбіні калодзежа ваду. Журавель складаўся са стойкі, рычага-вагі і вочапа. Стойка – ствол дрэва, раздвоены ўгары. На стойцы мацаваўся рычаг-вага – доўгая таўставатая жардзіна  з грузам, каменным ці жалезным, на адным канцы і вочапам — на другім. Вочап – драўляны шост з вядром – апускалі ў студню, чэрпалі воду і адпускалі, паволі перабіраючы рукамі. Рычаг-вага сам падымаў вядро наверх, заставалася толькі пераліць ваду ў  сваё вядро.  Адыходзіў гаспадар з дому, і журавель рычагом-вагою, як крылом, махаў яму на развітанне, нібы жадаў шчаслівай дарогі. А вяртаўся гаспадар на сваю сядзібу, і журавель першы сустракаў яго каля хаты, запрашаў прагнаць смагу крынічнаю вадою.

Патлумачце, калі і чаму так гавораць: “У глыбокай студні вада гаючая”, “Няма смачнейшай вадзіцы, як з роднай крыніцы”.

У нашым этнаграфічным кутку «Хата з матчынай душою» асаблівае месца займаюць карабы і кашы. Кожны вясковы пастушок умеў некалі плесці кашы. Часу для гэтага на пашы хапала. Патрэбны былі толькі востры ножык-складанчык, лазовыя дубцы ці сасновыя карэньчыкі. Ды яшчэ, вядома, майстэрства.

Кош – паўкруглая пасудзіна-пляцёнка для гаспадарчага ўжытку. Спачатку рабілі аснову – абручы з гнуткіх прутоў. Пасля на іх навівалі, шчыльна пераплятаючы, лазу або карэньчыкі. У кожным двары абжывалася цэлае сямейства кашоў, вялікіх і малых. Без іх, лёгкіх і зручных, не абыходзіліся ні дарослыя, ні дзеці.

У каша быў сваяк – кораб. Прыгожыя, яны глядзеліся як ганчарны посуд, сплецены з лубу, бяросты, лазы ці саломы. Часта карабы зачыняліся вечкам, каб лепш было захоўваць і пераносіць у іх збожжа, крупы, муку.

Патлумачце, калі і чаму так гавораць: «Не той грыб, што ў пошуку, а той, што ў кошыку», «Калі нягож, не лезь у кош», «Наплёў сем карабоў».

Гліняны посуд і сёння можна набыць у краме. Ёсць ён і ў нашым этнаграфічным кутку“Хата з матчынай душою”. Пакрыты залацістай паліваю, аздоблены каляровымі ўзорамі посуд прыгожа глядзіцца і на кухоннай паліцы, і на абедзенным стале.

Збан – гліняная пасудзіна для малака, смятаны, маслёнкі, сыроваткі. Бакі ў збана выпуклыя, шыйка – звужаная. Мае ручку і носік-дзюбку, каб малако роўным струменьчыкам лілося ў міску ці ў кубак.

Гарлач старэйшы за збан. Па форме яны падобныя, як браты, толькі гарлач без ручкі і не мае носіка-дзюбкі зверху.

Шанавалася ў хаце яшчэ адна гліняная пасудзіна – гляк. У ім добра захоўваліся алей, квас, бярозавы і кляновы сок, халодная калодзежная і крынічная вада. Гляк падобны на шар, часам – выцягнуты ўгору. З адной ці дзвюма ручкамі па баках. Дно плоскае, шырокае, а горлачка – кароткае і вузенькае, як у бутэльцы.

Патлумачце, калі і чаму так гавораць: «Да пары збан ваду носіць», «Па малацэ не плач, калі са смятанай гарлач», «На вяку давядзецца варыць і ў гляку».

У  святочным і абрадавым адзенні беларуса адлюстравалася само жыццё,  светапогляд, адносіны да людзей. Ільняное белае адзенне з саматканкі спадарожнічала беларускаму селяніну ад нараджэння да смерці. У зіхатліва-белы мятлік апраналі немаўлятка, у далікатна вышытай кужэльнай кашулі апускалі нябожчыка ў магілу.

Сама назва – Беларусь, як мяркуюць некаторыя гісторыкі, этнографы, — паходзіць ад таго, што ўлюбёным колерам адзення беларусаў быў белы. Даўнімі традыцыямі было вызначана, якое адзенне насіць у будні ці свята, надзяваць на вяселле ці радзіны, з выпадку радасці ці жалобы.

З  дзяцінства ўсе мы ведаем гульню “Апрані ляльку”. Уявім сабе гэту ляльку і паспрабуем апрануць яе. Перад вамі назвы розных відаў беларускага народнага адзення і абутку: мужчынскага і жаночага. Але між імі схаваліся словы — “самазванцы”. Вам трэба выбраць усе віды адзення і абутку. Будзьце пільныя: не апраніце вашу ляльку ў нешта недарэчнае.

Світка, выжал, андарак, гэбель (фуганак), нагавіцы, адрына, пасталы, кабат, боты, абрус, намітка, абліваха, фартух, жлукта, кашуля. (Вылучаныя – не адзенне.)

З некаторымі відамі беларускага народнага адзення і абутку вы зможаце пазнаёміцца, калі наведаеце наш этнаграфічны куток “Хата з матчынай душою”.

Дарагі  сябар! Адгадай  загадкі і даведайся аб тым, якія незвычайныя рэчы ёсць у нашым этнаграфічным кутку «Хата з матчынай душою».

На адной назе стаіць,

У ваду штодня глядзіць.

(Калодзежны журавель.)

***

Сто адзін брат.

Усе ў адзін рад

Пад шнурочак дружна сталі –

Дзеравяшкі іх звязалі.

(Частакол, паркан, плот.)

***

Летам спіць,

Зімой гарыць.

Пашчу раскрывае,

Што даюць, глытае.

(Печ.)

***

Памочнік рагаты,

Памочнік заўзяты:

У агонь нырае,

Ежу здабывае.

(Вілкі.)

***

Чым хутчэй, хутчэй кручуся,

Тым таўсцейшым станаўлюся.

(Верацяно.)

***

Калі на стол не падасі

Мяне (ты гэта знаеш),

Тады і супу не з’ясі,

І торт не паспытаеш.

(Лыжка.)

***

У аднаго парсюка два лычы.

(Ночвы.)

***

Быў на капальні,

Быў на таптальні,

Быў на кружары,

Быў на пажары.

 (Гліняны посуд).

***

Два браты бягуць, а два даганяюць і дагнаць не могуць.

(Калёсы, воз.)

***

Ножак ён не мае,

Ён з адною ручкай,

А грыбы збірае

З бабкай і ўнучкай.

(Кош.)